Escavacións poden revelar cemiterio de escravos africanos no Río de Janeiro
Descubrimentos veñen á tona con expansión do VLT no centro da cidade

Publicado en 01/07/2018 – 16:13 Por Isabela Vieira | Reporteiro da Axencia Brasil Río de Xaneiro

Quen atravesa a Praza de Santa Rita, no centro da cidade do Río de Xaneiro, depara-se cunha das herdanzas da escravitude de africanos no Brasil. Alí, a sociedade civil e os historiadores apuntan o que pode ser un dos primeiros cemiterios para africanos recentemente-chegados ao país, os chamados negros novos.

Os rexistros indican que os africanos mortos nos tumbeiros ou ao chegaren eran enterrados fronte á Igrexa de Santa Rita, actual Praza de Santa Rita, entre 1722 e 1769. O local ficaba preto do mercado de escravos da Praza XV e distante da Praza da Carioca, onde ficaba a nobreza. Os corpos serían descartados en covas rasas, moitos, cubertos de doenzas, como as bexigas de varíola, provocadas polas pésimas condicións do traslado. A igrexa serviría como local de triagem dos negros, antes de seren vendidos no Caes do Valongo, na zona portuaria do Río.

Esa é unha das versións que pode vir á tona coas escavacións arqueolóxicas no local, que anteceden a instalación do último fragmento do Vehículo Leve sobre Trilhos (VLT), ligando a Central do Brasil á Avenida Mariscal Floriano. As obras están previstas para comezar o próximo mes e agardan a autorización do Instituto do Patrimonio Histórico e Artístico Nacional (Iphan). O local foi interditado hai unha semana e a igrexa está sendo escorada para non sufrir danos.

Aínda non está claro, no entanto, como as pezas arqueolóxicas e o propio sitio serán tratados, cuestións que preocupan organizacións do movemento negro. Entendemos que todo o local é un espazo de referencia para nosa ancestralidade. Pasando por cima, ou pasando por baixo [o VLT], escavando ou non escavando, é unha área sensíbel para nós e queremos, de cara, a preservación?, dixen o presidente do Consello Estadual dos Dereitos do Negro (Cedine), Luiz Eduardo Oliveira Negrogun. O último xoves (28), el visitou o canteiro de obras a convite do Iphan, acompañado de enxeñeiros do VLT e dun equipo de arqueoloxía.

Escavaciónss para construción dos trilhos do VLT encontran achados arqueolóxicos que pode ser do Cemiterio de Negros Novos da Praza de Santa Rita, no centro do Río de Xaneiro.
Escavacións para construción dos trilhos do VLT encontran achados arqueolóxicos que pode ser do Cemiterio de Negros Novos da Praza de Santa Rita, no centro do Río de Xaneiro (Tomaz Silva/Axencia Brasil)
Apagamento da memoria

Os activistas reclaman que a prefectura, ao estabelecer o traxecto do VLT, e o Iphan, ao autorizar as obras, non levou en consideración o traxe do local nin sequera ser sinalizado como marco dun crime contra a humanidade. ?Ao pular esta etapa, a sociedade pode repetir o erro de apagar a memoria da escravitude, alertou Negrogun.

Esa é a mesma preocupación do xornalista Rubem Confete, profundo coñecedor dos marcos afrobrasileiros no Río. O obxectivo deles é facer os trilhos para o VLT, non están interesados pola historia. No Caes do Valongo, tiraron catro ou cinco contêineres de utensílios, pezas relixiosas, e está todo escondido, non temos acceso. Ese é un problema. O segundo é: se a arqueoloxía for realmente traballar, vai atrasar a obra. É iso o que queren, cuestiona. A previsión é que o novo fragmento do VLT sexa entregado até o fin de 2018

Confete, no entanto, cre que as escavacións na Praza de Santa Rita encontren un cemiterio común, onde eran enterrados membros da irmandade negra da Igrexa de Santa Rita. Era unha irmandade onde o negro predominava. Era un local de reunión. Alén de frecuentaren as misas, os africanos e seus descendentes reconstruíram alí lazos de amizade, explicou. Por ser máis afastada do centro, Santa Rita sería unha das primeiras igrexas onde esa convivencia era posíbel, reunindo africanos liberados, liderados relixiosos e escravizados.

Tesouros

Segundo proxecto presentado pola consultoria Artefacto ao Iphan e dispoñíbel na internet, as escavações arqueolóxicas, que forman parte das contrapartidas do VLT, pretenden identificar e delimitar o cemiterio de negros novos, conservando o máximo posíbel de pezas no local. Conforme o documento, que corrobora a tese de que o cemiterio era de negros novos, todo o material retirado será enviado para a Universidade Estadual do Río de Xaneiro (Uerj).

A coordinadora científica das escavações, a profesora pos-doutora da Universidade Federal do Río de Xaneiro (UFRJ), Maria Dulce Gaspar, non foi autorizada polo consorcio a dar entrevistas. No entanto, na visita ao canteiro de obras, xoves (28), explicou á comisión de activistas que todo que hai sobre o cemiterio de negros novos son hipóteses.

Hai moita cousa remexida. Non penso en nada máxico, que imos abrir e encontrar todo organizado, declarou. Mais se nós fixermos unha delimitación [do cemiterio] e eu, como arqueóloga, non podo ir alén diso, o que teño para dar, desculpem-ma presunción, é precioso: saber onde comeza e onde termina e en cales condicións está, declarou Maria Dulce.

As primeiras sondaxes arqueolóxicas rescataron faianza (louza de unto cuberta por esmalte) fina, portuguesa, porcelana, fragmentos de cachimbo de cerámica e de caulim, alén dunha serie de fragmentos de osos humanos como craneo, dentes e tíbia.

O arquitecto e urbanista João Nara Júnior concorda que definir os límites do cemiterio, tras unha serie de intervencións urbanas na rexión será un gran paso. El fixo máster sobre a Igrexa de Santa Rita e pescuda o cemiterio da praza para a tese de doutorado na UFRJ. ?Esa cuestión da exclusividade dos enterros [só de negros novos], temos que relativizar. Teoricamente, eles poderían ser enterrados en calquera lugar. Mais, de traxe, había negros novos alí, dixen.

Segundo Nara Júnior, hai referencias nos autos da Cámara de Concelleiros do Río sobre o sepultamento de negros novos no local. El cita como unha das evidencias máis emblemáticas a anotación dunha persoa queixándose da indignidade de enterrar persoas en plena rúa. Tiña até un cruceiro no local para que as persoas orasen por esas almas?, resaltou.

Escavacións para construción dos trilhos do VLT encontran achados arqueolóxicos que pode ser do Cemiterio de Negros Novos da Praza de Santa Rita, no centro do Río de Xaneiro.
O Iphan informou que só se prinunciará tras o resultado conclusivo da arqueoloxía (Tomaz Silva/Axencia Brasil)
Preservación

Procurado para esclarecer o que será feito no sitio, o Iphan respondeu que non se pronunciará antes do resultado conclusivo da arqueoloxía. O órgano levantou dúbidas sobre a existencia de cemiterio de negros novos ou de escravizados, a pesar das referencias apuntadas polos especialistas.

A prefectura do Río informou que non pode anticipar ningunha medida de preservación ou de sinalização. Por medio da asesoría, a Compañía de Desenvolvemento Urbano da Rexión do Porto explicou que calquera acción depende dos descubrimentos e das recomendacións a seren feitas polo Iphan, mais resaltou que todas as suxestións serán seguidas.

Todas as escavacións son feitas no Porto Marabilla, rexión formada por unha serie de sitios históricos e locais de referencias que compoñen o Circuíto Histórico e Arqueolóxico da Celebración da Herdanza Africana. Alén do Caes do Valongo, rexistrado como Patrimonio da Humanidade en 2017, a rexión abriga o Instituto dos Negros Novos, que preserva descubrimentos do cemiterio de negros novos do Valongo. O local foi descuberto na década de 1990, tras moradores tentaren reformar a propia casa e se depararem con osos humanos.