Estímase que polo menos o 30% das linguas son faladas polos indios

Por Victor Abdala | Reporteiro de Agência Brasil – Río de Janeiro

En Brasil fálanse máis de 150 idiomas. Con todo, só considérase ao portugués como idioma oficial. Cinco das máis de 150 linguas indíxenas faladas en Brasil teñen máis de 10 000 falantes, segundo datos do Censo 2010, do Instituto Brasileiro de Xeografía e Estatística (IBGE). A sondaxe, que contemplou a persoas con máis de 5 anos de idade que utilizan o idioma na súa propia casa, comprobou que as linguas indíxenas máis comunmente utilizadas no país son o tikuna (con 34 000 falantes), o guaraní kaiowá (26 500), o kaingang (22 000), o xavante (13 300) e o yanomami (12 700).

Desas, só tres (tikuna, guaraní kaiowá e yanomami) contan cunha cantidade máis expresiva de falantes que aquela verificada pola sondaxe, posto que tamén son utilizadas por indios que viven en países veciños como Paraguai, Colombia e Venezuela.

A jovem Zahy escreve em sua língua materna, ou guajajara

Outro sete idiomas superan a marca de 5 000 falantes en Brasil: guajajara (9 500), sateré-mawé (8 900), terena (8 200), nheengatu ou lingua xeral amazónica (7 200), tukano (7 100), kayapó (6 200 ) e makuxi (5 800). Se se considera o guaraní nhandeva (con 5 400 falantes) e o guaraní mbya (5 300) como linguas distintas do kaiowá, o número chega a nove.

Así como no caso do guaraní, non sempre é fácil determinar cantas linguas existen en Brasil, dado que a cifra varía segundo os criterios utilizados para definir que é un idioma e que é un dialecto. O investigador Wilmar dá Rocha D’angelis, da Universidade Departamental de Campinas (Unicamp), estima que hoxe sobreviven entre 150 e 160 linguas indíxenas en Brasil.

O sitio Ethnologue.com, unha base de datos das linguas faladas no mundo, cita a existencia de 170 linguas aínda faladas en Brasil. Pola súa vez, o laboratorio de linguas e Literaturas Indíxenas da Universidade de Brasília (UnB) enumera 199 delas.

O país é o berce de polo menos dous grandes troncos lingüísticos: o tupí e a macro-jê. Troncos son a máis ampla unidade da lingüística, e reúnen a familias de linguas cun mesmo orixe.

Linguas dun mesmo tronco poden presentar grandes diferenzas entre elas. O portugués, por exemplo, pertence ao tronco lingüístico indoeuropeo, do mesmo xeito que o hindi (falado na India) e o kurdo (falado en Iraq, Siria e Turquía).

Ademais deses dous troncos, existen varias familias lingüísticas que non pertencen a ningún tronco específico, por exemplo a aruak, a karib, a pano e a tukano; ben como linguas illadas que xa non gardan similitude con ningunha outra lingua do mundo, por exemplo o tikuna, uno os máis populares idiomas indíxenas brasileiros.

“A forma [do continente suramericano] favoreceu a entrada de diversos grupos migratorios desde o norte, pero practicamente impediulles saír, o que converteu esta parte de América nunha especie laboratorio lingüístico, do cal aínda queda moito por coñecer”, sinala D’Angelis.

No medio de tanta variedade, o lingüista destaca algunhas peculiaridades atopadas en linguas indíxenas, como a lingua de signos dos urubu kaapor, a comunicación por asubíos na lingua pirahã e as linguas tonales (que se valen da entonación para darlle diferentes significados á mesma palabra), como o tikuna e o suruí.

D’Angelis tamén subliñou que algúns feitos lingüísticos observáronse por primeira vez en linguas indíxenas de América do Sur, como a existencia de dúas formas para a primeira persoa do plural (unha que inclúe ao interlocutor, e outra que o exclúe) en moitas linguas tupí-guaranís.

“Cabe dicir que moitos estudos sobre linguas indíxenas de Brasil e investigadores brasileiros nesa área son referentes en discusións teóricas da lingüística, aínda que poucos traballen para desenvolver teorías lingüísticas a partir dos novos feitos e desafíos expostos polo estudo das linguas indíxenas?, di.

Linguas en perigo de extinción

A jovem Zahy Guajajara acredita que manter a língua nativa é uma forma de voltar às raízes e afirmar identidade
A moza Zahy Guajajara cre que manter a lingua materna do seu pobo é unha maneira de volver ás propias raíces e afirmar a súa identidade

Brasil corre o risco de perder, dentro de 15 anos, un terzo dos seus idiomas indíxenas. Así o estima o director do Museo do Indio, José Carlos Levinho, quen calcula ademais que até 2030 entre 45 e 60 linguas deberán extinguirse.

“Un número significativo de pobos, mesmo na Amazonia, contan con tan só cinco ou seis falantes. O 30% das linguas duns 200 pobos brasileiros corren o risco de desaparecer nos próximos 10 ou 15 anos, pois hai poucos individuos capaces de falar esas linguas?, advirte Levinho.

Segundo el, desde que o Museo do Indio puxo en marcha, en 2009, o proxecto Prodoclin, para documentar aos pobos orixinarios, os investigadores do proxecto viron a extinción de dúas linguas, o apiaká e o umutina.

“Hai tamén a situación de linguas faladas por grupos numerosos, en que aínda que un número significativo de persoas maiores de 40 anos aínda fale o idioma, unha gran cantidade de mozas non o falan máis e non teñen interese en conservalo. Así que non hai condicións para reproducir e conservar esa lingua. A situación é algo dramática. Este é un patrimonio que pertence non só á comunidade brasileira como a todo o mundo?, subliña Levinho.

O investigador D’Angelis lembra que nos últimos 500 anos extinguíronse preto de mil idiomas indíxenas en Brasil. “Na inmensa maioría dos casos, a extinción produciuse tras a extinción da propia comunidade de falantes, é dicir, dos propios indios?, explicou.

Segundo el, hoxe a maior ameaza para a existencia desas linguas xa non é o exterminio da poboación indíxena. ?A pesar de que siga habendo, en áreas como Matogueira Grosso do Sul, Rondônia e outras partes da Amazonia, unha situación de violencia institucionalizada que leva aínda esa marca genocida, a destrución das linguas minoritarias no Brasil actual non está vinculada ao exterminio dos falantes. Os procesos de escolarización, a explotación do traballo indíxena e os diversos programas sociais -incluíndo os que favorecen a entrada da televisión en todas as aldeas- tiveron un impacto considerable”.

Expertos e indíxenas entrevistados por Agência Brasil están de acordo en que eses idiomas en perigo de extinción, que levaron séculos para desenvolverse, son fundamentais para o mantemento doutras manifestacións culturais.

Na Aldeia Mata Verde Bonita, 20 famílias Guarani Mbyá se comunicam na língua materna, um idioma indíxena do tronco tupi-guarani
Na aldea Mata Verde Bonita, en Río de Janeiro, 20 familias Guaraní Mbyá comunícanse na súa lingua materna, un idioma indíxena do tronco tupí-guaraní

Glauber Romling dá Silva, investigador que participa no proxecto de documentación do Museo do Indio, compara a perda dunha lingua á extinción dunha especie. “Cando se preserva un idioma, está a preservarse os costumes e todo o que forma parte del. A miúdo, o perigo de extinción non afecta só a lingua en si mesma. Ás veces, a lingua aínda mostra certa vitalidade, pero os seus estilos formais, os seus cantos e a parte cultural que a sustenta desaparecen moi rápido. Dunha xeración a outra, todo iso pode desaparecer?, di.

Para Isaías Parker, director da Federación das Organizacións indíxenas de Río Negro, na Amazonia, cando un indio deixa de falar o seu propio idioma, pérdese tamén unha parte importante da súa cultura. “Co descubrimento de Brasil e a colonización, desde aquela época, empezamos a perder a nosa cultura. Temos que seguir loitando para conservar a nosa propria cultura, nosa propia lingua”.